BAUHAUS
Aby wyjaśnić czym był Bauhaus należy się cofnąć aż do czasów budowniczych katedr gotyckich a więc do okresu od XII w. do XVI w. Budowniczowie ci, na poziomie lokalnym, a później ponadregionalnym zorganizowani byli, w tzw. „chaty”(niem. Hütte). Później, dokładnie, w 1816 r., Johann Wolfgang von Goethe, w swoim eseju Sztuka i starożytność nad Renem i Menem, będącym zapisem przemyśleń, z podróży, do słowa Hütte (chata, buda, huta, strzecha) poprzedził słowem Bau oznaczającym budowę, budowlę, plac budowy. Mamy więc już Bauhütte tłumaczone na polski jako strzecha budowlana. Tak więc, w wyrażeniu Bauhütte słowo Hütte wystarczyło zamienić na słowo Haus (niem. dom) i mamy Bauhaus. Jak , mam nadzieję, w dalszej treści tego wpisu będzie można się przekonać zarówno dawni budowniczowie używając słowa Hütte jak i późniejsi XX wieczni architekci używając słowa Bauhaus (budowanie domu) mieli dużo większe ambicje niż tylko te, które wynikałyby z bezpośrednich znaczeń słów.
Chata – Strzecha
Chata to lokalna organizacja kamieniarzy zaangażowanych w budowę katedry. Chatę można było porównać do dzisiejszych placów budowy ale z wyżywieniem i noclegiem. Oprócz budynków drewniano-kamiennych o charakterze warsztatowym, w skład chaty wchodziły także inne budynki przeznaczone na kuchnię i sypialnie wraz z niezbędnym inwentarzem. Na czele strzechy stał mistrz, jednocześnie architekt i kierownik budowy, tak zwany magister operis. Jego zastępcą był mistrz kamieniarski, określany jako magister lapicida. Oprócz nich w skład strzechy wchodził magister cementarius, który kierował przygotowaniem zapraw wiążących. Ze względu na dużą liczebność zespołu (przy niektórych budowach pracowało nawet kilkuset rzemieślników) zrzeszenie posiadało specjalne stanowisko „parlarza” (prawdopodobnie od francuskiego „parler” – „mówić”), czyli zastępcy mistrza, który przekazywał jego polecenia innym rzemieślnikom. Do chaty należeli różni rzemieślnicy. Kamieniarze, cieśle, murarze, kowale i szklarze. Ale i kapelan, kościelni, zakrystianie, organiści i kościelni woźni. A oprócz rzemieślników zatrudnionych bezpośrednio na budowie zatrudniano piekarzy, kucharzy itd. Chata, chociaż znajdowała się pod najwyższym kierownictwem i nadzorem jednego lub więcej magister operis – „mistrza budownictwa” ale nie zabrakło też w jej strukturze organizacyjnej zarządu na szczeblu administracyjnym i finansistów.
Wśród tych wszystkich fachowców jedynie kamieniarze – ludzie „wolni” (niezrzeszeni w innych cechach oraz wolni od reguł zakonnych), rozmaitych narodowości i środowisk, którzy odbywali często dalekie wędrówki, przyjmując czasowo prace przy różnych budowach – tworzyli specjalne bractwo, które nie tylko organizowało pracę ale i konsolidowało zrzeszonych podczas zamkniętych i niejawnych spotkaniach. Ich celem było budowanie wewnętrznego odczucia solidarności płynącego z zaangażowania mistrzów, czeladników i uczniów we wspólną pracę, przy wielkiej budowli. Budowano więzi i solidarność grupową, w kręgu wybranych. Wybitnych fachowców wykonujących złożoną i niebezpieczną pracę tworzących dzieła, o charakterze sakralnym, w wymiarze dotąd nie spotykanym, a co pokaże historia ponadczasowym. Dzieła, w wielu aspektach niedościgłe do dziś. Od samego początku a z czasem szeroko rozwinęły się tajemne zwyczaje, znaki i słowa, pomiędzy członkami bractw czemu sprzyjała niezależność od suwerennych władz i – w przeciwieństwie do cechów – własna jurysdykcja. To, w połączeniu, z nieprzeciętnymi umiejętnościami uczyniło chaty nienaruszalną organizacją bractwa kamieniarskiego, ostoją zawodowego monopolu, rozciągającą się daleko poza lokalne granice działania. [Nasuwają się tu pewne analogie z wolnomularstwem. Czy coś, z nich wynika? Czy jest to spadek, czy uzurpacja tej tradycji a może wmawianie? Więcej tu legend niż faktów. Ujmując rzecz bardzo powierzchownie można przypuszczać, że masoneria spekulatywna przejęła nieco, z rytuałów i znaków dawnych mistrzów budownictwa a organizacja i treść pochodzi od niej samej. Nie mamy tutaj jednak ani potrzeby, ani danych by o tym rozstrzygać.]
Ta swoista „nadbudowa” dała początek ponadregionalnym chatom, chatom głównym, które działały, na terenach dzisiejszych Niemiec, Austrii, Szwajcarii, Francji, Czech i Polski. Największe znajdowały się w Bernie, później w Zurychu, Wiedniu, Kolonii, a zwłaszcza w Strasburgu. Członkami chat głównych mogli zostać jedynie niezależni kamieniarze, którzy pracowali na dużych budowach kościołów, prowadzili nienaganny tryb życia i posiadali uznane wykształcenie rzemieślnicze. Chata – bractwo kamieniarskie miało swój własny statut, własne orzecznictwo i zasadniczo demokratyczną strukturę. Jeśli istniały spory, których nie można było rozwiązać w lokalnych chatach lub jeśli trzeba było podjąć decyzje mające wpływ na cały system chat, lub jeśli istniała niezgoda między różnymi chatami, jako najwyższą władzę, zwoływano chaty główne. Chaty drugorzędne podlegały odpowiednim chatom głównym i musiały im płacić. Chata regionalna – bractwo bractw kamieniarskich była organizacją ogólną dla wszystkich dużych budów. Miała również wpływ na przydzielanie budów chatom lokalnym .
Każdy, kto przygląda się ważnym katedrom z początku i końca okresu gotyku, m.in. w Chartres i Kolonii może wyczuć, że duch gotyku stopniowo przygasał. Nowy czas, czas renesansu, czas odrodzenia starożytności, wyznaczył nowe standardy. Skończył się czas głębokiej wiary mistycznej, a także solidarnego braterstwa , w którym każdy z osobna wnosił swoje umiejętności i wiedzę dla wielkiego wspólnego celu. Zmieniły się szlaki handlowe, gdzie indziej lokowało się bogactwo. Bardziej subiektywne podejście do religii i Kościoła pomniejszyło rolę katedr, jako źródła osobistego przeżycia wiary płynącego, z tej formy architektonicznej. A po 1517 r. naśladowcy Lutra i Kalwina domagali się kościołów tanich i demokratycznych. Ostatecznie era gotyckich chat zakończyła się w 1731 roku wraz z ich ostatecznym zakazem funkcjonowania nałożonym przez cesarza Karola VI, w 1707 r. Chatom zakazano posiadania własnej jurysdykcji. Od XVI w. istnieją dokumenty wskazujące, że prace budowlane przejęły cechy. Przypuszcza się, że zawłaszczenie to propagowali także mistrzowie robót budowlanych, gdyż umożliwiło im to znaczne poszerzenie władzy i bogactwa. Obecnie chaty funkcjonuję jeszcze w Szwajcarii, Niemczech, Austrii i Francji. Dzisiejsze chaty zajmują się wyłącznie pracami konserwacyjnymi. Stare elementy kamienne są zabezpieczane, naprawiane lub odtwarzane. W zależności od materiału kamiennego lub stopnia zniszczenia stosuje się nowe technologie konserwacji kamienia, np. hydrofobizację. Niektórzy z dzisiejszych „budowniczych katedr” to mistrzowie kamieniarstwa, inni to inżynierowie lub architekci. W celu wymiany doświadczeń – dotyczą one zasadniczo problemów inżynieryjnych i organizacyjnych – europejscy „budowniczowie katedr” organizują spotkania „mistrzów budowy” i organizują się w stowarzyszenia.

Katedra w Chartres

Witraż na ścianie południowej katedry w Chartes
Eugene Viollet-le-Duc
Niestety nic nie jest wieczne a forma zmienia się, czasie. Również katedry gotyckie powstałe pomiędzy XII a XVI wiekiem są tego przykładem. Część z nich, często po pożarach czy ruinacji wojennej zostało przebudowanych a część nigdy nie odnawiana popadała ruinę. Stan ten zaczął, w połowie XIX wieku budzić niepokój, głównie e Francji. Nie było jednak żadnych doświadczeń , co do sposobu przeprowadzenia remontów i konserwacji katedry gotyckiej. Nie znano bowiem przede wszystkim niuansów konstrukcyjnych a znajomość podstaw konstrukcyjnych katedr budziła uzasadniony niepokój przed podjęciem poważniejszych ingerencji. Należało zdobyć doświadczenie a Europejczykom przywrócić wiedzę, przynajmniej częściowo, dawnych mistrzów. Zadania tego podjął się, a umożliwił mu to francuski rząd, Eugene Viollet-le-Duc. Eugene . Przyszły francuski architekt, konserwator zabytków i historyk sztuki przychodzi na świat, w Paryżu, w 1814 r. Pionier przywracania blasku średniowiecznym budowlom, przede wszystkim katedrom ale i ratuszom, zamkom i murom miejskim (m.in. fortyfikacje miejskie w Carcassonne). Autor prac naukowych, np. słownika dotyczącego średniowiecznej architektury francuskiej Dictionnaire raisonné de l’architecture française du XIe au XVIe siècle. Mniej interesował go aspekt religijny budowli a bardziej jej techniczny wymiar. W krótkim czasie, samodzielnie zdobył olbrzymią wiedzę, którą osobiście wykorzystywał, przy rekonstrukcjach, i którą też wykorzystali, i wykorzystują inni. Przy rekonstrukcjach się nie patyczkował. Czyścił równo wielowiekowe naleciałości, którymi obrosły wielowiekowe budowle, a które nie pasowały stylowo a gdzie czegoś brakowało uzupełniał według swojego rozumienia stylu a i szczególnie nie miał zwyczaju pytać innych o zdanie. Ten żywy umysł i mocny charakter nie byłby sobą gdyby tylko patrzył wstecz. Eugene Viollet-le-Duc uważany jest za ojca nowoczesnej architektury i pomysłodawcę, i pioniera secesji. Artyści secesji (Gaudi, Guimard, Horta itp.) otwarcie kopiowali jego modele do swoich konstrukcji, a na jego pismach powstał pierwszy drapacz chmur w Stanach Zjednoczonych. W jego Rozmowach o architekturze, po raz pierwszy pojawia się wątek dotyczący konstrukcji budynku ze stali i innych, wtedy nowych, materiałów. Eugene Viollet-le-Duc zwraca wyraźnie uwagę na sposób projektowania budynków, który ma być „dostosowany do ich funkcji, a nie do określonego stylu”. Książka została przetłumaczona na język angielski, w 1881 roku i zyskała szerokie uznanie w Stanach Zjednoczonych. Architekt z Chicago, Louis Sullivan (1856 – 1924) , jeden z wynalazców drapacza chmur, często odwoływał się do wyrażenia: „Forma wynika z funkcji” wyraźnie nawiązując do myśli wyrażonej przez Viollet-le-Duca. Chodziło mu jednak o to, aby forma – tak bryła, jak i dekoracje – nie przesłaniała funkcji obiektu a nie o to, że architektura jest produktem przemyśleń, o celowości i funkcji obiektów architektonicznych. To było dla niego oczywiste. Sullivan zapoczątkowuje sposób rozumowania, który zaczyna się od ustrukturyzowania tematycznego problemów, jako centralnego rdzenia problemu architektonicznego.

Eugene Viollet-le-Duc

Ratusz w Saint-Antonin-Noble-Val odrestaurowany Eugene Viollet-le-Duc

Jeden z pierwszych drapaczy chmur. Projekt:Louis Sullivan The Wainwright Building 1890 St. Louis

Dom wielorodzinny 1882 Chicago Architekci: Adler & Sullivan
Werkbund
Na początku XX w., w Niemczech zaczęły pojawiać się ruchy reformatorskie, inspirowane przez angielskiego pisarza Johna Ruskina (jego późniejsze dzieła były inspiracją do powstania Arts and Crafts Movement), dotyczące wytwórczości rozumianej jako jedność sztuki, przemysłu i rzemiosła . Odpowiedzią na niską jakość produktów powszechnej użyteczności miały być produkty o nowej estetyce i wysokiej jakości a samej jakości nadano rangę moralną. W 1907 r., w Monachium powołano ekonomiczno-kulturalne „stowarzyszenie artystów, architektów, projektantów, przedsiębiorców i ekspertów”. Założycielami byli: Hermann Muthesius, niemiecki architekt, Friedrich Naumann, polityk niemiecki (z naszej perspektywy nieciekawa postać – autor koncepcji Mitteleuropy) oraz Henry van de Velde, malarz i architekt belgijski. Takie były początki Werkbundu – Niemieckiego Związku Twórczego. Organizacja pierwotnie składała się z dwunastu architektów i dwunastu firm biznesowych. Architekci to Peter Behrens , Theodor Fischer (który był pierwszym prezesem), Josef Hoffmann , Bruno Paul , Max Laeuger, Richard Riemerschmid i Heinrich Tessenow. A już, w 1914 r. Werkbund liczył 1870 członków. Do bardziej znanych członków Werkbundu należał architekt Mies van der Rohe , który pełnił funkcję dyrektora ds. architektury oraz Konrad Adenauer, wtedy radny Koloni. Członkiem Werkbundu byli także Ernst May i Walter Gropius.
Jak wspomnieliśmy wcześniej celem stowarzyszenia było doskonalenie wytwórczości we współdziałaniu sztuki, przemysłu i rzemiosła poprzez edukację, propagandę i „wnioski w istotnych kwestiach”. Mając ten cel, Werkbund reprezentował opartą na etyce koncepcję jakości, która obejmowała uczciwość materiałową, praktyczność, solidność i zrównoważony rozwój. Powstanie Werkbundu było protestem przeciwko historyzmowi i kulturowemu upadkowi ludzkiego otoczenia – urządzeń i mebli, mieszkań i miejsc pracy, domów, ulic, miast i krajobrazów. Było to jednocześnie wezwanie do odnowy artystycznej, moralnej i społecznej. Jednak jego pierwotnym celem było nawiązanie współpracy producentów wyrobów ze specjalistami, w dziedzinie projektowania, w celu poprawy konkurencyjności niemieckich firm na rynkach światowych. W istocie Werkbund był nie tyle ruchem artystycznym, ile sponsorowaną przez państwo próbą integracji tradycyjnego rzemiosła i nowo powstałej produkcji masowej, z nowoczesnym designem, w oparciu o artystyczne wzorce, aby zapewnić Niemcom pozycję konkurencyjną, w stosunku do Anglii i Stanów Zjednoczonych. Należało też zbudować i rozpropagować nową modę i nowe gusty wśród potencjalnych nabywców. Z nowego gustu uczyniono kwestię moralną, w tym znaczeniu, że moralność jest tutaj synonimem narodowego interesu. O szerokości tego ruchu świadczyło jego motto: Vom Sofakissen zum Städtebau (od poduszek na sofę, po budowanie miasta). Werkbund głosił zasady funkcjonalności i prostoty w projektowaniu przedmiotów i architekturze. Swoje idee propagował poprzez urządzanie wystaw (Kolonia 1914, wystawa budownictwa mieszkaniowego w Stuttgarcie 1927) oraz publikacje („Jahrbuch des Deutscher Werkbund” 1912–22, „Die Form” 1926–33).
Werkbund była organizacją, która wyłoniła się ale i współtworzyła nowe ruchy, w budownictwie znane pod nazwami: Neues Bauen (nowe budownictwo), Nowa Architektura, Styl Międzynarodowy ogólnie nazywane modernizmem.
Walter Gropius
Jak wspomnieliśmy wcześniej, do Werkbundu przystąpił także niemiecki architekt, projektant i urbanista Walter Gropius. Zarówno, ze względu na swoją osobowość i talent a zwłaszcza przekonania nie zrobił tam kariery ani nie zagrzał długo miejsca. Gropius, przyszła supergwiazda architektury, w Weimarze, w 1919 r. założył, pod nazwą Bauhaus, szkołę architektury i sztuk użytkowych. W swoim Manifeście Bauhausu, o powołaniu Szkoły Sztuk Stosowanych pisze: „Architekci, rzeźbiarze i malarze powinni wszyscy wrócić do rzemiosła, ponieważ nie ma czegoś takiego jak sztuka profesjonalna”. W stylu średniowiecznych bractw, które jednoczyły rzemieślników wszystkich dyscyplin, Gropius miał nadzieję stworzyć jednolity ruch. Marzył, o zorganizowaniu rzemiosła, jako zjednoczonej społeczności, powołanej dla stworzenia totalnego dzieła sztuki, pod egidą architektury. Drzeworyt autorstwa kubistycznego malarza Lyonela Feiningera, przedstawiający katedrę gotycką , a który otwierał manifest Bauhausu, wskazuje wyraźnie na sposób myślenia tego wizjonera architektury . W założeniu, za każdy warsztat odpowiadał „mistrz”. „Mistrzami” zostali nazwani malarze Georg Muche, Paul Klee i Oskar Schlemmer. W szkole działały także otwarte pracownie sztuk performatywnych, m.in. pracownia teatralna i baletowa.
Centralną postacią założenia architektonicznego są potrzeby duchowe i fizyczne człowieka. Wnętrza w stylu Bauhaus powinny być jasne, przestronne, funkcjonalne, dostosowane do potrzeb mieszkańców i wyposażone w duże przeszklenia, które zapewniają nieograniczony dostęp do światła i zieleni. Wokół tych założeń a także dodatkowych, według których rdzeniem architektury jest kształtowanie ograniczonej przestrzeni, którą cechować powinna regularność, modułowość, funkcjonalność i brak dekoracyjności wykrystalizował styl, w architekturze zwany stylem międzynarodowym. Styl międzynarodowy promował użycie w budownictwie szkła i sali. Zgodnie, z tymi założeniami Walter Gropius zaprojektował fabrykę obuwia Fagus w Alfeld (1911–1914). Gropius rozwinął cele Bauhausu poprzez refleksję nad zastosowaniem metod przemysłowych w budownictwie. Celem było stworzenie szeregu obiektów i funkcjonalnych przestrzeni mieszkalnych, które powinny być dostępne dla jak największej liczby osób , co podzielał w szczególności Le Corbusier, gość wystawy w Bauhausie latem 1923 roku.
Wybory w 1924 r., które wyniosły skrajną prawicę do przywództwa Turyngii, doprowadziły do rozwiązania weimarskiego Bauhausu, który następnie osiadł w Dessau. Dwa lata później otwarto kultowy budynek Bauhausu, który w 1996 roku został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Następcą Gropiusa został Hannes Meyer. Jego celem było wykorzystanie architektury głównie do zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych ludności. Gdy w Niemczech do władzy doszła Partia Narodowo-Socjalistyczna zarzucano mu podejście socjalistyczno-demokratyczne. W 1932 roku naziści doprowadzili do rozwiązania Bauhausu a w 1934 r. roku szkoła została ostatecznie zamknięta.
Artystyczny ruch Bauhaus wywarł trwały wpływ na nowoczesną architekturę poza granicami Europy. Trend Bauhaus ukształtował „styl międzynarodowy”, który stawiał na architekturę prostą i funkcjonalną. Marzenie Bauhausu o stworzeniu współistnienia sztuki i rzemiosła, w celu stworzenia estetycznych, prostych i funkcjonalnych przedmiotów codziennego użytku udało się też niejako wyeksportować. W Tel Awiwie, w Izraelu w latach 1937–1950 zbudowano prawie 4000 budynków w stylu Bauhaus. W Argentynie i Chile wiele budynków użyteczności publicznej i budynków mieszkalnych świadczy o wpływie zasad definiujących ten styl.
– projektować prosto ale nie prościej
– optymalizować geometryzując
– odrzucić tradycyjny ornament
– wprowadzić nowy kanon piękna oparty na formie geometrycznej
– mniej znaczy więcej
– projektować, to znaczy celować, w funkcję a rezultat, jako forma objawi się sam
Bauhaus oznacza radykalnie nowe podejście, w dziedzinie nauczania, projektowania i relacji społecznych.

Fabryka obuwia Fagus w Alfeld (Leine)

Osiedle zaprojektowane przez Gropiusa „Wielki zespół mieszkaniowy Siemensstadt” zbudowane w latach 1929-1931

Paul Klee Polifoniczna biel 1930

Oskar Schlemmer Szkoła dla dziewcząt 1930
Inicjatywa „Nowy Europejski Bauhaus”
Inicjatywa „Nowy Europejski Bauhaus” (NEB) to interdyscyplinarny projekt zainicjowany przez Komisję Europejską w 2020 r., oparty na trzech wartościach: pięknie, zrównoważeniu i wspólnocie. Jego celem jest wsparcie realizacji Europejskiego Zielonego Ładu poprzez przyspieszenie transformacji różnych sektorów gospodarki, w tym budownictwa, dla poprawy jakości życia – w kierunku wysokiej jakości projektowania dla zrównoważonego rozwoju, w tym dla zmniejszenia emisyjności i wprowadzania gospodarki cyrkularnej.
Działania NEB upowszechniające zrównoważony styl życia, łączące design, ekologię, dostępność społeczną i cenową oraz inwestycje koncentrują się w 4 głównych osiach tematycznych, w odniesieniu do konkretnych miejsc, środowiska sprzyjającego innowacji oraz perspektyw i sposobu myślenia:
- powrót do natury
- odzyskanie poczucia przynależności
- nadanie priorytetu miejscom i osobom, które tego najbardziej potrzebują
- transformacja w stronę długoterminowej wizji, opartej na cyklu życia, odejście od myślenia przemysłowego
Spodziewane rezultaty inicjatywy obejmują trzy sfery – przekształcanie miejsc w praktyce, transformację otoczenia sprzyjającego innowacjom i upowszechnianie nowych znaczeń poprzez edukację i kulturę. Przewidywane jest także wprowadzenie wartości NEB do strategii społeczno-gospodarczych i terytorialnych państw członkowskich oraz możliwość finansowania projektów transformacyjnych ze środków zewnętrznych. [1]
Możemy zadać sobie pytanie: zaczynaliśmy od katolickich katedr gotyckich a na czym skończymy?
Dekoracja wnętrz – Bauhaus
Meble Bauhausu
Bauhaus oznacza także ważny ruch artystyczny, który odnosi się do projektowania i dekoracji wnętrz, fotografii, projektowania kostiumów i sztuk performatywnych. Ten nowoczesny ruch rozprzestrzenił się na wszystkie obszary życia codziennego. Najistotniejszy punkt aranżacji wnętrza, w tym stylu, stanowią niezaprzeczalnie meble. Meble zaprojektowane według tego stylu są funkcjonalne oraz dobrej jakości. Mają prostą formę, a tym samym stają się ponadczasowe. Szkolna stolarka Bauhaus rozpoczęła się w 1925 roku od stworzenia prostych, niedrogich i łatwych w produkcji produktów: zastosowano nowe materiały, takie jak sklejka. Meble często stawały się demontowalne i wielofunkcyjne, np. stół K10 autorstwa Ericha Brendela czy biurko firmy Marcel Breuer, którego cechą charakterystyczną jest ciągłe i niepowtarzalne kolano wykonane z rur stalowych. Kiedy myślimy o tych kultowych obiektach, na myśl przychodzą nam słynne płaskie stoliki boczne i krzesło „Wassily” (tzw. krzesło zawieszone) autorstwa Marcela Breuera. To eleganckie i innowacyjne krzesło, charakteryzuje się czystym designem i stalową ramą z rurek. Pierwsze modele posiadały osłonę wykonaną z pasków z czarnej, białej lub plecionej tkaniny, które później zastąpiono skórą. Fotel Barcelona to kolejny symbol dziedzictwa Bauhausu. Ten głęboki fotel z odsłoniętą ramą i nóżkami z polerowanej stali chromowanej został zaprojektowany przez Ludwiga Miesa van der Rohe i Lilly Reich. Jest produkowany do dziś.

Krzesło „Wassily”

Lampka model 6556 zaprojektowana przez Christian Dell lata 30.

Zegar zaprojektowany przez Ericha Dieckmanna 1931

Szachy w stylu Bauhaus

Współczesne wykorzystanie stylu
Multimedia:
[1]
[2] http://\https://de.wikipedia.org/wiki/User:Bj%C3%B6rnT Zachodnia fasada katedry w Chartres https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Westfassade_Chartres.jpg 2006 własność publiczna
[3] PtrQs Witraż na ścianie południowej katedry w Chartes https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Chartres_RosetteSued_122_DSC08269.jpg 2015 licencja: CC https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.en
[4] Georges Gorvel https://polona.pl/item/eugene-emmanuel-viollet-le-duc,OTMwMDI0NDg/0/#info:metadata Domena publiczna
[5] Tournasol7 https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Town_hall_of_Saint-Antonin-Noble-Val_02.jpg 2017 licencja: CC https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.en
[6] Jack Boucher, http://hdl.loc.gov/loc.pnp/hhh.mo0297 April-May 1986 Domena publiczna
[7] ChicagoGeek https://www.flickr.com/photos/34748725@N00/4533552632 2010 licencja: CC https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0/deed.en
[8] Traveler100 Fabryka obuwia Fagus w Alfeld (Leine) 2007 licencja: 3.0 Unported, 2.5 Generic, 2.0 Generic and 1.0 Generic
[9] Doris Antony https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Berlin_GS_Siemensstadt_Panzerkreuzer.jpg 2008 licencja: CC 3.0 niezlokalizowana, 2.5 zlokalizowana, 2.0 zlokalizowana oraz 1.0 zlokalizowana
[10] Paul Klee https://journals.openedition.org/genesis/125 1930 Domena publiczna
[11] Oskar Schlemmer https://commons.wikimedia.org/wiki/File:1930_Schlemmer-Frauenschule.JPG 1930 Domena publiczna
[12] Luistxo https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wassily_chair.jpg 2021 licencja: CC https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.en
[13] Michael Musto https://commons.wikimedia.org/wiki/File:KAISER_idell_6556_(1930er).jpg 2021 licencja: CC https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.en
[14] Autor nieznany https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dieckmann_erich_buffetuhr_fuer_bamberger_otto_lichtenfels_1931.png Domena publiczna
[15] Kent Wang https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bauhaus_chess_set.jpg 2008 licencja: CC https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0/deed.en
[16] Photo by Matúš Gocman on Unsplash