ORIENT JAPAN – JAPONIZM

W epoce średniowiecza wiedza Europejczyków na temat Azji była mocno ograniczona, a o jej wschodnich krańcach, w tym samej Japonii, nie wiedziano praktycznie nic aż do końca XIII w. Kluczowe znaczenie dla budowy długofalowego wizerunku Japonii w świadomości Europejczyków miało Opisanie świata Marco Polo, opublikowane w 1299 r. Marco Polo pisał o krainie zwanej Zipingu (Zipangri, z chińskiego Żi-pen Kuo– Państwo Wschodu Słońca): tajemniczej wyspie na wschodzie, obfitującej w nieprzeliczone bogactwa i niezwykłości. Wyspa jest jednak tak odległa, iż docierają tam jedynie nieliczni kupcy. Największy zachwyt podróżnika wzbudził olbrzymi pałac miejscowego władcy, cały dekorowany szczerym złotem i perłami. Aż do połowy XVI w. stanowił on jedyny dostępny w Europie tekst na temat tego egzotycznego kraju. Marco Polo przypuszczalnie opierał się przede wszystkim na mongolskich mitach dotyczących Japonii, powstałych na fali bezskutecznych prób podboju tego kraju podejmowanych przez Kubilaj-chana w 1274 i 1281 r. Opis Marco Polo i reakcja, jaką on wywołał, bardzo dobrze wpisuje się w szerszy problem, którym jest zainteresowanie Europejczyków Azją, a motywacje kierujące nimi w przypadku eksploracji Japonii nie różnią się praktycznie niczym od tych, jakie powodowały nimi w innych zakątkach świata. W relacjach kupców i podróżników powracających ze Wschodu niezmiennie podkreślana jest niezwykłość, ogromne przestrzenie oraz bogactwo odległych krain, rozumiane m.in. jako żyzność ziemi, obfitość metali szlachetnych i innych dóbr materialnych, łagodny klimat lub niezwykła różnorodność roślin uprawnych i zwierząt. Opisy te stanowiły nie lada zachętę do dalszej ekspansji, pobudzając wyobraźnię czytelników. Podkreślanie elementu „przygody”, jakim jest wyprawa w odległe strony świata, a często wyolbrzymiana odmienność i tajemniczość, zainspirowały m.in. portugalskich kupców do tego, by ruszyć w kierunku Zipangri, szukając szczęścia w handlu. Dalekie echa relacji Marco Polo i opisanej przez niego wyspy odnaleźć można nawet na XVI-wiecznych mapach, na których wciąż wspominane jest imię wenecjanina. Bezpośredni kontakt z Japonią, umożliwiający weryfikację niniejszych opinii, został nawiązany ponad dwieście lat, po podróży Marco Polo przez Portugalczyków, którzy na początku XVI w. założyli faktorię w Goa i w 1543 r. postawili stopę na japońskiej ziemi. Pierwsza wzmianka mówiąca nie o Zipangri, ale Japonii (Jampon) pojawiła się jednak już w Suma Oriental Tomé Piresa, wydanej ok. 1513 r., będącej pierwszym europejskim tekstem na temat Archipelagu Malajskiego, a zarazem jednym z pierwszych przypadków zastępowania starej, półmitycznej nazwy nową, zapożyczoną z malajskiego. Kontakty, z początku okazjonalne, nabrały z czasem regularnego charakteru i rozmachu. Razem z Portugalczykami w Japonii pojawiły się dwie nowości, wobec których Azjaci musieli się ustosunkować, i które z czasem odmieniły ich kraj. Były to: broń palna (portugalskie arkebuzy nazwane przez Japończyków tanegashima od nazwy wyspy, na której doszło do pierwszego spotkania) oraz chrześcijaństwo. Rozkwit nowej wiary w Japonii w okresie tzw. chrześcijańskiego stulecia (1549−1650) miał decydujący wpływ na całokształt stosunków europejsko-japońskich. W ślad za pierwszymi kolonizatorami podążyli bowiem także misjonarze – hiszpańscy i portugalscy jezuici, franciszkanie, dominikanie oraz augustianie – którzy założyli swoje misje na wyspie Kyūshū i rozpoczęli ewangelizację lokalnej ludności. Ich gorliwość oraz rosnąca popularność chrześcijaństwa, stanowiące zagrożenie dla szogunatu, szybko wzbudziły sprzeciw władz i doprowadziły pod koniec XVI w. do pierwszych fal represji wobec obcokrajowców oraz miejscowych chrześcijan. Dalszą konsekwencją tego była utrata uprzywilejowanej pozycji w handlu z Japonią przez Hiszpanów i Portugalczyków na rzecz Holendrów. Próbą zmierzenia się z docierającymi do Europy relacjami i tradycją średniowiecznego pisarstwa było dzieło Jana Huygena van Linschoten z Haarlemu (1563−1611), sekretarza arcybiskupa Goa, pt. Itinerario (Amsterdam 1596 r.). Na pierwszy plan szybko wysuwa się zainteresowanie bogactwem i potencjałem handlowym. Ogółem ocena Japonii zaprezentowana przez van Linschotena jest bardzo pozytywna, a jego tekst daje konkretne wyobrażenie o tym kraju, zachęcając do udania się tej rejon Azji Wschodniej. Relacja ta, wraz z przedrukami portugalskich map, stanowiła podstawę dla europejskiej ekspansji w I ćwierci XVII w., przede wszystkim dzięki informacjom na temat prądów morskich i wiatrów, ułatwiając żeglugę na obcych wodach. Jej publikacja mogła mieć duży wpływ na powstanie Compagnie van Verre i późniejszej VOC (Vereenigde Oostindische Compagnie, dosł. „Zjednoczona Kompania Wschodnioindyjska”) – van Linschoten bowiem jako pierwszy autor holenderski pisze o handlu jedwabiem w Azji Wschodniej, co mogło być ważnym impulsem dla przedsiębiorczych Holendrów. Wraz ze wzrostem zapotrzebowania na srebro w Chinach na skutek tzw. reformy „jednego bata”(*), wprowadzonej w 1581 r., przy równoczesnej słabości własnych złóż i zerwania kontaktów z Hiszpanami, Japonia stała się bardzo atrakcyjnym partnerem handlowym na rynku regionalnym, a w handlu pomiędzy nią a Chinami pośredniczyli dobrze już usadowieni Holendrzy. Japonia pomimo problemów wewnętrznych stopniowo budowała swoją pozycję ważnego partnera handlowego. Wiek XVI upłynął w Japonii pod znakiem przedłużającej się wojny domowej (tzw. sengoku-jidai). Kraj rozdarty był pomiędzy walczącymi ze sobą lokalnymi panami feudalnymi. Uwarunkowania te zaczęły się stopniowo zmieniać za sprawą młodego Ody Nobunagi, daimyō [pan feudalny w średniowiecznej Japonii, po rozpoczęciu tzw. ery feudalnej potężni i wpływowi władcy ziemscy] Owari [historyczna prowincja Japonii w środkowej części wyspy Honsiu] , który od roku 1560 zaczął stopniowo umacniać swoją władzę, zdobywając na trwałe kontrolę nad kolejnymi prefekturami. W chwili śmierci, w 1582 r., panował już nad połową kraju. Po krótkotrwałym okresie zawieruchy schedę po Nobunadze przejął Hideyoshi Toyotomi. Toyotomi kontynuował podboje i w 1590 r. zdołał zjednoczyć już całą Japonię. Po śmierci Hideyoshi Toyotomi, w wyniku rozstrzygnięć, w wojnie domowej władzę przejął Ieyasu z rodu Tokugawa. Zagwarantowanie szeroko rozumianego pokoju i stabilizacji miały kluczowe znaczenie dla całego rodu Tokugawa, a jednym z narzędzi władzy była także polityka zagraniczna. Poważnym problemem, narastającym jeszcze od czasów Hideyoshiego, były kontakty niepokornych daimyō (przede wszystkim na Kyūshū) z chrześcijanami, co na początku XVII w. było zagrożeniem dla słabej jeszcze władzy Tokugawów. Szogunowie próbowali oddzielić interesy handlowe i polityczne od działalności misjonarskiej, hamując zapędy duchownych, by móc kontynuować wymianę. Jednak napięcia pomiędzy szogunem a panami feudalnymi, podejrzenia o udział w spiskach oraz inne incydenty doprowadziły, za czasów Hidetada i Ieyasu, do wybuchu nowej fali represji skierowanych przeciwko europejskim i japońskim chrześcijanom, w szczególności jezuickim misjonarzom. Ponieważ Anglicy okazali się zbyt słabymi partnerami handlowymi, a Hiszpanie i Portugalczycy nie potrafili zrezygnować z chęci nawracania Japończyków, to właśnie Holendrzy uzyskali uprzywilejowaną pozycję na dworze szoguna, dzięki czemu mogli prowadzić własne interesy, pośrednicząc między Japonią a Chinami. Badania przeprowadzone w ciągu ostatnich kilku dekad pozwalają też inaczej spojrzeć na problem tzw. sakoku i – jak proponuje m.in. Arano Yasunori – zastąpić go odpowiedniejszym terminem kaikin, odnoszącym się do systemu ograniczeń w handlu morskim stosowanego m.in. w Chinach (dynastie Ming i Qing) oraz Korei, a rozwiniętego w Japonii na dużo większą skalę. Celem polityki japońskiej nie była bowiem całkowita izolacja sama w sobie, ale bardzo staranny wybór partnerów handlowych i kontrola państwa nad kontaktami zagranicznymi, jako że miały one niebywałe znaczenie dla szogunatu. Po wypędzeniu europejskich misjonarzy oraz zerwaniu kontaktów z Hiszpanami i Portugalczykami, równie ważne stało się utrzymanie poprawnych stosunków z uprzywilejowanymi przedstawicielami VOC (Vereenigde Oostindische Compagnie, VOC; dosł. „Zjednoczona Kompania Wschodnioindyjska”). Ze względu na swoje postępowanie, zarówno w interesach, jak i życiu codziennym, Holendrzy cieszyli się fatalną opinią w całej Azji Wschodniej, a Japonia nie była pod tym względem wyjątkiem. Ich skupienie na handlu oraz brak ambicji do nawracania tubylców miały jednak dużą wartość dla szogunatu. Szogunat Tokugawa (1603–1867) albo Edo-bakufu – okres Edo, zaowocował utworzeniem trwałego systemu polityczno-ekonomicznego, odpornego zarówno na wewnętrzne zagrożenia, jak i wpływy z zewnątrz. Dopiero naciski ze strony bardziej uprzemysłowionych państw Zachodu wywołały efekt domina, prowadzący do otwierania się kolejnych państw w Azji Wschodniej, stosujących politykę kaikin. I tak, w 1854 r. Amerykanie wespół z europejskimi mocarstwami zmusili Japonię do stopniowego otwierania swoich granic. Demonstracją siły militarnej Amerykanie wymusili na siogunacie Tokugawów nawiązanie kontaktów zagranicznych oraz doprowadził do podpisania z nią 31 marca 1854 roku Traktatu z Kanagawy i zakończenia 220-letniej izolacji Japonii zwanej, po japońsku sakoku. [1]